Σ’ όλην αυτή την πορεία - καί κάποτε την έμπνευση καί την έκλαμψη (!) - πρωταρχικό ρόλο παίζει ή Παιδεία. Ή Παιδεία, πού νοείται όχι απλώς ως σχολική πράξη, άλλα ως μια «διά βίου» άσκηση καί πορεία προς υψηλότερες καί εντελέστερες μορφές ατομικής καί συλλογικής υπάρξεως.

Αλλ’ άν η γενική Παιδεία είναι σήμερα ένας κοινός τόπος, μια ειδική Παιδεία δεν έχει γίνει ακόμα κοινή συνείδηση. ’Εννοώ την α ι σ θ η τ ι κ ή.

Αισθητική Παιδεία είναι ή ειδική εκείνη άσκηση των αισθήσεων πού μας κάνει ικανούς καί το ωραίο να χαιρόμαστε στη ζωή καί την ομορφιά να πλαστουργούμε. Κοντολογίς, νά είμαστε ποιητικοί άνθρωποί καί π ο ι η τ έ ς. Για το δεύτερο δεν έχουμε όλοι το χάρισμα, για το πρώτο όμως όλοι, όλοι χωρίς εξαίρεση, μπορούμε να γίνουμε άξιοι. Φτάνει να μάθουμε να «βλέπουμε» το αόρατο καί να «ακούμε» τη σιωπή . . .

θυμάμαι πάντα το παράδειγμα του δάσους. Ένας γιατρός, ένας ξυλοκόπος κι ένας ποιητής στάθηκαν απέναντι από ένα δάσος. Είπε ο γιατρός: Τί υγιεινός τόπος! Είπε ό ξυλοκόπος: Τι θαυμάσια ξυλεία! Είπε ό ποιητής: Α, ένα ποίημα! Κι εμείς πρέπει να μάθουμε - χωρίς να παραθεωρούμε τίς πρακτικές ανάγκες τής ζωής - να βλέπουμε, όχι μόνο το δάσος - αυτό είναι εύκολο - αλλά το κάθε τί σαν ένα γοητευτικό καί ολάνθιστο ποίημα: καί τη στάλα της βροχής πού κρέμεται, αστράφτοντας, στο φυλλαράκι τής ακακίας, καί τη στάμνα πού πλαστουργεί το χέρι του αγγειοπλάστη, καί το δοκάρι τού σπιτιού πού τοποθετεί ή πρακτική σοφία τού μάστορα, καί το σταυροκόπημα τού ξωμάχου μπροστά στο λουλουδιασμένο προσκυνητάρι τής έξοχης . . .

Καί είναι ανάγκη να εμπνεύσουμε στους νέους μας αυτή την ποιητική στάση απέναντι στη ζωή. Γιατί με την ποίηση (ή, αν θέλουμε, με την ποιητικότητα) όχι μόνο τούς κάνουμε ευγενέστερους καί ανθρωπινότερους, αλλά τούς απελευθερώνουμε καί από τα βασανιστικά άγχη καί τα αδιέξοδα τής εποχής μας.

(Οι νέοι μας, δίχως να το καταλάβουν, έχουν εμπλακεί σέ μια επίμονη καί σχεδόν νευρωτική αναζήτηση τού «ωφέλιμου». Τα πάντα μετρούνται με το μέτρο τής «επιτυχίας» καί αξιολογούνται με γνώμονα την κοινωνική καί κοσμική ανάδειξη.  Αλλά «αυτά δεν είναι σύμφυτα με την πάντα ποιητική καί συναισθηματική φύση τής νεανικής ψυχής. Γι αυτό καί συχνά επαναστατούν οι νέοι. 'Προτιμούν αντί τής τάξεως την αταξία, αντί τής κοσμιότητας την ακοσμία).

Ή αισθητική Παιδεία λοιπόν Ευαγγελίζεται την απαλλαγή από τον παχυλό ευδαιμονισμό, πού στερεύει τις πηγές τού αισθήματος καί περιορίζει τίς δυνατότητες εξάρσεων καί λεπτών συγκινήσεων.

Όποιος μπορεί να βλέπει ένα μενεξένιο ηλιοβασίλεμα, να στέκεται μπροστά στο άνθος τού περιβολιού - πως ευωδιάζει, αλήθεια, κρυμμένο στήν άκρη . . . Όποιος μπορεί να ακροάται τις μελωδίες τής Ένατης Συμφωνίας ή να βαδίζει αγέρωχος - καί συγκινημένος - μέσα στήν καταχνιά, αυτός έχει διαυγάσει το ηθικό έρεβος πού μάς περιβάλλει καί έχει διανοίξει τούς κανθούς των ματιών του σέ φωτεινότερους καί ερασμιότερους ορίζοντες.

Εμείς οι Έλληνες είμαστε ένας προνομιούχος λαός. Γιατί ζούμε σέ έναν χώρο πού αποτελεί μικρογραφία όλου τού κόσμου· Θέλω να πω ότι ή συνεχής εναλλαγή των επιπέδων καί ή ποικιλία των μορφών αναδεικνύουν εδώ «κλειστές» καί αυτόνομες γεωγραφικές ενότητες. Τούτο έκτος από την αισθητική (σύλληψη τού πέρατος καί τού μέτρου) έχει καί ηθική συνέπεια. Γιατί ενώ ο Ανατολίτης αποκοιμιέται μέσα στην απεραντοσύνη της στέπας καί ό Δυτικός χάνεται στην ατέρμονη μονοτονία τής ευδαίμονος γης του, ό  Έλληνας, με την ποικιλία των δραμάτων καί των ακροαμάτων τού τόπου, κρατεί τη συνείδησή του σέ μια διαρκή έξαρση καί εγρήγορση.

Κοιτάξτε εξ άλλου τα βουνά μας: καθώς διαγράφουν στον ορίζοντα μιά μειλίχια διακριτική καμπύλη, παρέχουν ένα μάθημα ευγένειας καί ευπροσηγορίας.

«Φρόνιμοι» λογισμοί, αλλά καί παρορμητικές μεθυστικές διαθέσεις είναι το «μέγιστον μάθημα» τής ελληνίδας γης.

Αλλά δεν είναι μόνο ή φύση είναι καί ή Παράδοση.

Διμερής ή Παράδοσή μας, των απώτερων καταβολών καί τής Χάριτος (θέλω να πω αρχαία καί χριστιανική) συναιρεί τον κόσμο τού φωτεινού κάλλους με την κατανυκτική ενατένιση των θείων ώραιοτήτων. Τόσον ο κόσμος όσο καί ό οικειότερος σ’ εμάς, ό κόσμος των άγιων εικόνων καί τού τροπαρίου, μπορούν να αποτελέσουν πηγή συνεχών ανατάσεων.

Στον περίβολο τού Αρχαιολογικού Μουσείου Αγρίνιου υπάρχει μια επιτύμβια στήλη. Ένας τεράστιος μονοκόμματος λίθος - με λίγα στολίσματα καί πλουμίδια καί το όνομα τού νεκρού - λάμπει μπροστά μας με την κάθετη αρρενωπή του βούληση, θα συνιστούσα στους γονείς να οδηγήσουν τα παιδιά τους μπροστά στη στήλη τής άγνωστης Στρατονίκης από τα Κόροντα Ακαρνανίας. Εκεί θα καταλάβουν τί σημαίνει ύφος δωρικό καί τί ήθος τίμιο καί ακέραιο!

. . . Εκεί, μέσα στη σιωπή καί σέ μια πολύ σπάνια ώρα, ίσως, συνειδητοποιήσουν ότι όλα αυτά τα περιούσια είναι μια φάση στην υπέροχη συμφωνία τού διά μέσου των αιώνων αισθητικώς - καί ηθικώς εκδηλουμένου Ελληνισμού! . .