Πάνος Αναστασίου Ένας αρχειoμαρξιστής από τα Καλύβια

Γεννήθηκε το 1902 στο χωριό Καλύβια, κοντα στο Αγρίνιο. Μέλος πολυμελούς αγροτικής οικογένειας, 4 αγόρια και 2 κορίτσια, που ασχο­λούνταν με κτηνοτροφικές και γεωργικές εργασίες. Σε ηλικία 15 περίπου χρονών, έφυγε για την Αθήνα, όπου ήρθε σε επαφή με το σοσιαλιστικό και το εργατικό κίνημα. Από το 1921 γνώρισε τον Τζουλάτι και συμμετείχε από την αρχή στην κίνηση του αρχειομαρξισμού. Ήταν από τα ηγετικά στελέχη του αρχρειομαρξισμού και έλαβε μέρος, μαζύ με τους Σαραντίδη, Δεδούση, Σφυρή, Ποντίκη, Γκοβόστη, Γιωτόπουλο, Πίνδαρο, Καστρίτη και Γυφτόπουλο, στην πρώτη Διάσκεψη του “Αρχείου” που έγινε το Μάρτη του 1924 στο σπίτι του Τζουλάτι στην Αθήνα, στην οδό Μιχαήλ Βόδα. Ως διεθνιστής δεν υπηρέτησε στο στρατό και όταν κλήθηκε η κλάση του κηρύχτηκε ανυπότακτος. Το 1925 επέστρεψε στα Καλύβια, όπου παντεύτηκε και εγκαταστάθηκε μόνιμα. Με το ερχομό του Πάνου Αναστασίου στην περιοχή του Αγρινίου, άρχισε η δημιουργία του πρώτου αρχειoμαρξιστικού πυρήνα, που προσέλαβε μεγάλη ανάπτυξη. Όπως γράφει στην  Ιστορία του Αγρίνιου ο Γ. Παπατρέχας, "με θεωρητική κατάρτιση όχι συνηθισμένα χάρη στην αντιληπτική και αφομοιωτική του ικανότητα, και διαλεκτικός,  κατάφερε να προσελκύσει στη νέα κίνηση τους περισσότερους συναδέλφους του υποδηματεργάτες, αλλά να δημιουργήσει και πρόσβαση στους καπνεργάτες". Είναι ένας από τους βασικούς συντελεστές της μεγάλης απεργίας των καπνεργατών του 'Αυγούστου του 1926, μαζύ με τους Γιάννη Θεμελή, Αρμογένη, Τριαντάφυλλο Καπετανάκη και τον Αλέκο ΝτούΒα.

Ο Αναστασίου εργαζόταν ως τσαγγάρης στο Αγρίνιο μαζύ με τους αρχειομαρξιστές Κώστα Λαδά και Χρήστο Σάφαρη. Συγχρόνως, έχοντας δημιουργήσει μια μεγάλη οικογένεια 6 παιδιών (τρία αγόρια και τρία κορίτσια) ασχολούνταν μεθοδικά με τη γεωργία. Καλλιεργούσε, σε δικά του και σε νοικιασμένα χωράφια, καλαμπόκια, φακές, φασόλια, πατάτες και άλλα αγροτικά προϊόντα. Μάλιστα, στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής, όντας κάτοχος μιας σημαντικής αγροτικής παραγωγής όχι μόνο δεν εκμεταλλεύτηκε την κατάσταση, αλλά Βοήθησε αφιλοκερδώς πάρα πολύ κόσμο που Βρισκόταν σε κατάσταση ένδειας.

Το 1928, πήρε μέρος στο 4° Συνέδριο της ΓΣΕΕ ως αντιπρόσωπος των τσαγκαράδων του Αγρίνιου. Ήταν ένας από τους Βασικούς αντιπάλους του συνδικαλιστή Στρατή στη σύγκρουση που είχε δημιουργηθεί τότε γύρω από το ζήτημα της αποδοχής ή του αποκλεισμού από ίο Συνέδριο κάποιων σωματείων, που οδήγησε στη διάσπαση της ΓΣΣΕ. Ο Αναστασίου, ανεβαίνοντας στο βήμα, είπε, σύμφωνα με το Ριζοσπάστη (10-5-1928): “Η διοίκηση δεν έχει το θάρρος να επιτρέψει την συμμετοχή όλων των εργατικών οργανώσεων..... Εσκεμμένως η διοίκηση της ΓΣΕΕ απέκλεισε τα πραγματικά σωματεία”.

Το 1930, ήταν από τους κύριους υποστηρικτές της ταξικής αντι-καπιταλιστικής γραμμής μέσα στο χώρο των καπνεργατών στη διαμάχη τους με την Εταιρεία Παπαστράτου. Είχαν ήδη δημιουρ-γηθεί δύο σωματεία στο χώρο των καπνεργατών του Αγρίνιου, το σωματείο των σταλινικών (το “κόκκινο”, σύμφωνα με τη σταλινική ορολογία) και το σωματείο των αρχειομαρξιστών (το “κίτρινο”, σύμφωνα πάλι με την υβριστική ορολογία των σταλινικών). Σύμφωνα με την Ιστορία του Αγρίνιου του Γ. Παπατρέχα “η Εταιρεία Παπαστράτου είχε μια αρκετά μεγάλη ποσότητα σκάρτων καπνών; που η επεξεργασία τους ήταν εντελώς ασύμφορη με τα ισχύοντα ημερομίσθια. Επειδή υπήρχε και ανεργία την περίοδο εκείνη, πρότεινε στα σωματεία, αν δέχονταν να γίνει η επεξεργασία με μειωμένο ημερομίσθιο, διαφορετικά ήταν υποχρεωμένη να τα μεταφέρει. Το σωματείο των Αρχείων με πρωτοστάτες τον Πάνο Αναστασίου και τον Τριαντάφυλλο Καπετανάκη αρνήθηκε τον συμβιβασμό και κάλεσε σε απεργία. Το αντίπαλο σωματείο, το «Κόκκινο», από αντίδραση, δέχτηκε την πρόταση της Εταιρείας·, έγιναν επεισόδια και μικροσυμπλοκές, και η αστυνομία συνέλαβε όσους χαρακτήρισε πρωταίτιους από το «Κίτρινο», οι οποίοι καταδικάστηκαν σε βαριές ποινές με βάση το ν. 4229"

Όπως πολλοί αρχειομαρξιστές, έτσι και ο Αναστασίου, κατά τη διάρκεια της Κατοχής, προσχώρησε στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και ήταν υπεύθυνος στο χωριό Καλύβια. Στις 18 Ιανουαρίου του 1944, έφτασε στο Αγρίνιο η διλοχία του Τάγματος Ασφαλείας. Είχε ανατεθεί στον Αναστασίου και την ομάδα του να ανατινάξει το τρένο πριν φτάσει στο Αγρίνιο, όταν θα περνούσε από τα Καλύβια. Σύμφωνα με όσα είπε ο αρχειομαρξιστής Πονίκης (Τσιγαρίδης) σε ομιλία του το Δεκέμβρη του 1946 στην Αθήνα, “δεν προμήθευσαν τον Αναστασίου με τα απαραίτητα για την ανατίναξη του τραίνου εκρηκτικά». Έτσι, με αφορμή τη δήθεν ευθύνη του Αναστασίου για την άφιξη των ταγματασφαλιτών στο Αγρίνιο, ο σταλινικός μηχανισμός τον κατηγόρησε και τον εξόντωσε. Σύμφωνα πάλι με τον Ποντίκη, ο Αναστασίου, “αφού κατέρριψε σε τρία ανταρτοδικεία τη σκευωρημένη κατηγορία ότι εξαιτίας του δεν ανατινάχθηκε τραίνο με τσολιάδες και αθωώθηκε, καταδικάστηκε και εκτελέστηκε από τέταρτο ανταρτοδικείο εμπαθών σταλινικών”.

Δεν είναι σίγουρο αν πράγματι έγινε δίκη σε ανταρτοδικείο. Υπάρχουν κάποιες φήμες ότι κάποιοι αντάρτες άκουσαν τον Αναστασίου να υπερασπίζεται τον εαυτό του, μιλώντας για 1-2 ώρες συνεχώς. Αμέσως μετά την άφιξη του τρένου με τους γερμανο-τσολιάδες στο Αγρίνιο (18 Ιανουαρίου του 1944), οι σταλινικοί κάλεσαν τον Αναστασίου για απολογία στο ανταρτοδικείο του Καρπενησιού. Εκεί συνάντησε τον Αρη Βελουχιώτη. Προφανώς, ο σταλινικός μηχανισμός δεν ήξερε ότι ο Αναστασίου γνώριζε πολύ καλά το Βελουχιώτη από την περίοδο πριν το 1925 (πριν δηλαδή εγκατασταθεί μονίμως στα Καλύβια του Αγρίνιου), όταν δρούσε μέσα στους αρχειομαρξιστικούς κύκλους της Αθήνας. Ο Βελουχιώτης είχε, για ένα διάστημα, πολιτικές σχέσεις με τους αρχειομαρξιστές της Αθήνας και της Λαμίας (με τον Γιωτόπουλο, τον Πόλμο και άλλους) απ’ όπου καταγόταν. Σύμφωνα με το Γιώργο Ζησιμόπουλο, ράπτη αρχειομαρξιστή από το Αγρίνιο, ο Βελουχιώτης διάβασε το κατηγορητήριο, το έσκισε και έδωσε στον Αναστασίου ένα σημείωμα με την υπογραφή του που έγραφε ότι είναι ελεύθερος. Αυτά μεταφέρθηκαν στο Ζησιμόπουλο από τον ίδιο τον Αναστασίου όταν επέστρεψε στο Αγρίνιο. Μάλιστα του αφηγήθηκε και την εξής συζήτηση που έγινε με το Βελουχιώτη: “Βελουχιώτης. Διαφωνείτε με τη θέση του Κόμματος; Αναστασίου: Ναι. Εμείς πήραμε μέρος στο ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ για να βοηθήσουμε το κίνημα. Αλλά διαφωνούμε στη θέση που παίρνει το Κόμμα και κάνει διαπραγματεύσεις με την Κυβέρνηση του Καΐρου. Φοβούμαστε πως θα καταλήξει σε βάρος του κινήματος. Βελουχιώτης: Εφόσον βρίσκομαι και εγώ στην κορυφή της ηγεσίας του κινήματος να έχεις απόλυτη εμπιστοσύνη. Αναστασίου: «Εύχομαι η γνώμη μου και οι φόβοι μου να διαψευσθούν"

Βέβαια, ο σταλινικός μηχανισμός δεν εφησύχασε. Η περίπτωση του τρένου ήταν μία ευκαιρία πρώτης τάξεως για να αρχίσει η εξόντωση των αρχειομαρξιστών της περιοχής Αγρίνιου. Έτσι, συνέλαβαν πάλι τον Αναστασίου, σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες την Τετάρτη (1η Μαρτίου) μετά την Καθαρά Δευτέρα και τον μετέφεραν στο Καρπενήσι όπου και τον δολοφόνησαν μάλλον τον Απρίλιο του 1944. Η είδηση για την εκτέλεσή του ήρθε στην οικογένειά του και ευρύτερα στα Καλύβια και στο Αγρίνιο λίγο πριν την Κυριακή του Πάσχα, που τη χρονιά εκείνη ήταν στις 16 Απριλίου.

Για τον Πάνο Αναστασίου υπάρχουν οι εξής γραπτές αναφορές:

—Δημήτρη Λιβιεράτου "Κοινωνικοί Αγώνες στην Ελλάδα (1923-27)", εκδόσεις "Κομμούνα", σελίδα 195, όπου γίνεται αναφορά στη συμμετοχή του Αναστασίου στην πρώτη Διάσκεψη του "Αρχείου", το Μάρτιο του 1924.

—Κώστα Καστρίτη "Η ιστορία του μπολσεβικισμού-τροτσκισμού στην Ελλάδα', μέρος πέμπτο, εκδόσεις "Εργατική πρωτοπορεία", σελίδα 260.

—Κώστα Καστρίτση "Η ιστορία του μπολσεβικισμού-τροτσκισμού στην Ελλάδα", μέρος τέταρτο, εκδόσεις "Εργατική Πρωτοπορεία", σελίδα 131 και 133, όπου όμως δεν είναι σωστή η πληροφορία του συγγραφέα ότι τον Αναστασίου "τον έστειλαν ν’ ανατινάξει γεφύρι του Αχελώοϋ' είναι σίγουρο ότι επρόκειτο για το τρένο με τους τσολιάδες στα Καλύβια.

—"Τροτσκιστές και Πόλεμος", εκδόσεις "Εργατική Πρωτοπο- ρεία", σελίδα 151, όπου όμως είναι εσφαλμένη η πληροφορία ότι ο Αναστασίου "ηγήθηκε μιας αντάρτικης ομάδας πάλης, που προσχώρησε στον ΕΛΑΣ, όταν οι Γερμανοί εκτέλεσαν 42 Αγρινιώτες ανάμεσα στους οποίους νεοαρχειομαρξιστές". Δεν υπήρξε εκτέλεση 42 Αγρινιωτών υπήρξαν βέβαια δύο μαζικές εκτελέσεις που έγιναν όμως αφού ο Αναστασίου είχε εκτελε- στεί: η πρώτη είναι η εκτέλεση των 120 στο Αγρίνιο που έγινε τη Μεγάλη Παρασκευή (14 Απριλίου 1944) και η δεύτερη των 59 στο χωριό Καλύβια στις 30 Ιουλίου του 1944 (56 εκτελέ- στηκαν με τουφεκισμό και 3 τους κρέμασαν σε τηλεγραφικούς στύλους). Επίσης, ανάμεσα στους εκτελεσμένους δε βρήκα ούτε άκουσα για κάποιον που να είχε αρχειομαρξιστικό παρελθόν.

—Κώστα Καστρίτη "Απ’ την Ακροναυπλία στο Νεζερά", σελίδα 63, όπου ο συγγραφέας παραθέτει τη συζήτηση μεταξύ του Βελουχιώτη και του Αναστασίου, όπως τού τη μετέφερε ο Αγρινιώτης αρχειομαρξιστής Γιώργος Ζησιμόπουλος. Την ίδια ακριβώς συζήτηση μετέφερε και σε μένα ο Γιώργος Ζησιμόπουλος σε συζητήσεις που είχα μαζύ του μέσα στο διάστημα 1981-1984.

—"Η Ιδεολογική πάλη ανάμεσα στο Κ.Κ.Ε. και στις παραφυάδες του ελληνικού τροτσκισμού, 1946-1947", "Εκδόσεις του Λαού", σελίδα 159, όπου ο αρχειομαρξιστής Γ. Ποντικής ως επίσημος ομιλητής των αρχειομαρξιστών στη συζήτηση που έγινε με τους σταλινικούς (15 Δεκεμβρίου του 1946) κάνει λόγο για ανταρτοδικεία εναντίον του Αναστασίου.

—Γαβριήλ Λαμπάτος "Δεκέμβρης και αριστερή διαφωνία, Αθήνα 1995, σελίδα 29, όπου ο συγγραφέας, στηριζόμενος στην αρχειομαρξιστική εφημερίδα "Πάλη των Τάξεων" (20-11- 44), τοποθετεί την εκτέλεση του Αναστασίου μετά την Απελευθέρωση.

—Μάριος Εμμανουηλίδης "Αιρετικές Διαδρομές. Ο ελληνικός τροτσκισμός και ο Β' παγκόσμιος πόλεμος", εκδόσεις Φιλίστωρ. Στον κατάλογο που συνέταξε ο συγγραφέας για τους τροτσκιστές και τους αρχειομαρξιστές που δολοφονήθηκαν από το ΚΚΕ τοποθετεί την εκτέλεση του Αναστασίου τον Οκτώ- 6ριο-Νοέμ6ριο του 1944 (σελίδα 165).

Όμως, υπάρχει πλήθος προφορικών μαρτυριών και είναι αναμφισβήτητο ότι τα νέα για την εκτέλεση του Αναστασίου έγιναν γνωστά στο Αγρίνιο και στα Καλύβια, το Πάσχα του 1944.

—Γεράσιμος Ηρ. Παπατρέχας "Ιστορία του Αγρινίου', Αγρίνιο 1991, σελίδες 416, 443, 444 και 448.

Για τον Πάνο Αναστασίου έδωσαν επίσης στοιχεία ο γιός του Ανδρέας Αναστασίου και η κόρη του Αποστολία Αναστασίου (υπάρχει μαγνητοφωνημένο υλικό). Μίλησα επίσης με πολλούς Αγρινιώτες που έκαναν στο αντάρτικο και κανείς δεν αποδέχεται την κατηγορία εναντίον του Αναστασίου περί εσκεμμένης μη ανατίναξης του τρένου με τους τσολιάδες. Αξίζει να παραθέσουμε, εδώ, τα όσα γράφει ο Φ. Γελαδόπουλος στο βιβλίο του "Μαρία Δημάδη"* (δεύτερη έκδοση), σελίδα 87, όπου διαφαίνεται ο χρονικός περιορισμός της όλης επιχείρησης με την ανατίναξη του τρένου, μιά και η πληροφορία για τον ερχομό των τσολιάδων στο Αγρίνιο δόθηκε στους αντάρτες την ίδια ημέρα (18 Ιανουαρίου): "Η Μαρία Δημάδη έδωσε προφορικά την πληροφορία στον Παπαβαλή ότι έρχεται ένα τσολιάδικο τάγμα με διοικητή τον Άγγελο Κέντρο και ετοιμάζεται να φύγει απ’ την Πάτρα με προορισμό το Αγρίνιο, τον κάλεσε εκείνο το πρωί στις 18 Γενάρη 1944. Ο Γιαννούτσος πήρε το μαντάτο το έστειλε και το ΕΑΜ αποφάσισε αμέσως να χτυπηθούν οι τσολιάδες στο σιδηροδρομικό σταθμό Καλυβιών: Αναθέτει σε δύο έμπιστους αγωνιστές, τον Γιάννη Λαδά και τον Πάνο Αναστασίου να πάνε στη Μακρυνεία και να κινητοποιήσουν το αντάρτικο τμήμα που βρισκόταν εκεί. Και επειδή οι δύο αυτοί σύνδεσμοι που κατάγονταν απ’ τα Καλύβια γνώριζαν τα κατατόπια, να οδηγήσουν τους Ελασίτες στα Καλύβια την ώρα που θα έφτανε το τραίνο στο Σταθμό.

Πράγματι οι σύνδεσμοι πήγαν στη Μακρυνεία, ξεσήκωσαν τους αντάρτες και τους οδήγησαν στα Καλύβια. Αλλά έφτασαν στο σιδηροδρομικό σταθμό ένα-δύο λεπτά αργοπορημένοι και το τραίνο μόλις είχε περάσει".

 Γιάννης Η. Καρύτσας.

Σημείωση: Το παραπάνω άρθρο του Γιάννη Η. Καρύτσα, περιέχεται στο βιβλίο του "Ο σφαγιασμός των αρχειομαρξιστών ..." που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις "Αρδην".